Stachórski Leon (1907–1940), członek władz naczelnych Legionu Młodych, dziennikarz. Ur. 24 XI w Odessie, był synem Kazimierza Aleksandra (ur. 1880), kandydata nauk przyrodniczych, pochodzącego z rodziny ziemiańskiej z Wołynia, oraz Marii Warnn Sekret, córki Pawła, ziemianina z gub. chersońskiej.
Ciotka S-ego, Filipina ze Stachórskich, była zamężna za Józefem Śleszyńskim, wicewojewodą wołyńskim, współpracownikiem Henryka Józewskiego. Stryjem S-ego był Marian (1882–1955), student Instytutu Gospodarstwa Rolnego i Leśnictwa w Puławach, zaangażowany w wydarzenia rewolucyjne 1905 r., w l. 1905–6 członek Komitetu Południowego SDKPiL, uczestnik V (1906) i VI (1908) Zjazdu tej partii, dwukrotnie więziony, potem przebywał w Galicji i odszedł od ruchu socjalistycznego, zmarł w Lublinie.
W r. 1922 został S. przyjęty do klasy piątej VIII Państw. Gimnazjum w Krakowie na podstawie egzaminu wstępnego. Dn. 15 II 1927 zdał w tym gimnazjum maturę. W maju t.r. podjął na Uniw. Warsz. studia matematyczne, jednak już we wrześniu uczelnię opuścił. Nie wiadomo, na której wyższej uczelni kontynuował studia; używał potem tytułu inżyniera, nie była to jednak Politechn. Warsz.
S. należał do grupy młodych piłsudczyków (m.in. Wacław Szuyski i Władysław Bułhak), którzy w grudniu 1929 założyli w Warszawie ugrupowanie p.n. Młoda Brygada (MB), pozostające w kontakcie z płk. Juliuszem Ulrychem. Gdy w lutym 1930 z inicjatywy m.in. Walerego Sławka, Adama Skwarczyńskiego i Janusza Jędrzejewicza doszło do utworzenia Legionu Młodych (LM) – Akademickiego Związku Pracy dla Państwa, działacze MB, w tym także S., połączyli się z nową organizacją jako jej członkowie założyciele. Wspomnienie z tej wczesnej fazy swej działalności pt. O Młodej Brygadzie, napisane wraz z Szuyskim, zamieścił S. w „Państwie Pracy” (1933 nr 4). Dn. 13 II t.r. w Warszawie, na uroczystości inaugurującej działalność LM, S. reprezentował Akademicki Związek Ziem Wschodnich; wkrótce potem występował jako wydawca i redaktor odpowiedzialny ukazującego się od kwietnia t.r. w Warszawie organu prasowego tego związku pt. „Akademicka Myśl Kresowa”. Od sierpnia 1931 był S. członkiem Komendy Głównej (KG) LM, jako komendant jego Grupy Wschodniej. W lutym r.n. wszedł w skład delegacji, która w Wilnie wręczyła Józefowi Piłsudskiemu dyplom honorowego członka LM. Na II Ogólnopolskim Kongresie LM w Warszawie (20 III 1932) wybrany został Komendantem Głównym LM. Przyjęty na tym kongresie zmieniony tekst statutu uwzględniał możliwość zrzeszania również nie akademików. W związku z tym, od tego czasu, z nazwy organizacji usunięto przymiotnik «akademicki». W okresie komendantury S-ego LM poparł projekt nowej ustawy o szkołach akademickich (zwanej «jędrzejowiczowską»), ograniczającej autonomię wyższych uczelni, z zastrzeżeniem jednak, iż ustawa ta nie powinna wpłynąć na ograniczenie niezależności nauki. Sprawozdanie S-ego z jego rocznej kadencji na tym stanowisku pt. 19 III 1932 – 3 V 1933 ukazało się w „Państwie Pracy” (1933 nr 15). Na III Kongresie LM (3–6 V 1933) w Poznaniu został S. mianowany zastępcą Komendanta Głównego, Zbigniewa Zapasiewicza. Figurował także jako wydawca wychodzącego w Warszawie od października t.r. organu prasowego LM pt. „Akademik Legionista”. Pisał też do rządowej „Gazety Polskiej”. W r. 1933, wraz z Marcinem Artemskim z „Ilustrowanej Dekady Akademickiej”, wyjechał do Grecji dla nawiązania kontaktów z tamtejszą młodzieżą akademicką w ramach wymiany zorganizowanej przez Akademicki Związek Zbliżenia Międzynarodowego «Liga». Do maja 1934 pełnił we władzach naczelnych LM także stanowisko sekretarza generalnego Kongresu. LM, który od początku znajdował się na lewym skrzydle obozu sanacyjnego, w następstwie polaryzacji postaw członków jego kierownictwa, wszedł wiosną i latem 1934 w etap tarć wewnętrznych. W odróżnieniu od grupy skupionej wokół Zapasiewicza, która głosiła hasła radykalne i opowiadała się za prowadzeniem działalności wśród młodzieży robotniczej, S. i jego zwolennicy uważali, iż przewodnią rolę w LM winny spełniać ośrodki akademickie. W kwietniu 1934 Zapasiewicz usunął S-ego ze stanowiska swego zastępcy, a nawet przejściowo zawiesił w prawach członka LM. Na posiedzeniu Rady Głównej LM (3 V 1934) ze swoich dotychczasowych stanowisk zrezygnowali zarówno Zapasiewicz jak i S. Zapasiewicz wkrótce wystąpił z LM i związał się z PPS, natomiast S. odzyskał pozycję w LM i ponownie znalazł się w kierownictwie jako p.o. sekretarz generalny.
W tym czasie S. był współpracownikiem Ekspozytury 2. Oddziału II Sztabu Generalnego WP w dziedzinie akcji «prometejskiej». W maju 1934 wyjechał do Kowna jako stały korespondent „Kuriera Porannego”. Był współorganizatorem wizyty byłego premiera Aleksandra Prystora na Litwie w czerwcu t.r. Jako pomocnik Tadeusza Katelbacha realizował na Litwie wytyczne Departamentu Konsularnego MSZ Wiktora T. Drymmera w sprawie reorientacji polityki miejscowej Polonii oraz przejęcia jej kierownictwa z rąk «starych» działaczy, wiernych programowi «krajowości», przez «opozycję», głoszącą hasła narodowe. W czasie I Zlotu Młodzieży Polskiej z Zagranicy w Warszawie (6 VIII t.r.), którego współorganizatorem był LM, witał zgromadzonych w imieniu młodzieży z kraju. Był potem łącznikiem między Warszawą a grupą polskiej akademickiej młodzieży na Litwie, skupioną wokół Tomasza Surwiłły (zwaną «surwiłłowcami», lub z uwagi na powiązania organizacyjne S-ego – Legionem Młodych). W sierpniu t.r., podczas obchodów litewskiego Święta Morza, udało mu się dotrzeć do prezydenta Litwy, A. Smetony, i przeprowadzić z nim wywiad na statku «Vilnius». Następnie przygotowywał zjazd działaczy polonijnych w Rydze (grudzień), na którym MSZ uzyskało od «starych» obietnicę dopuszczenia «opozycji» do współkierownictwa. Patriotyczne wystąpienie S-ego podczas pożegnania koncertującej w Kownie Ewy Bandrowskiej-Turskiej (21 I 1935), wywołało antypolskie burdy zorganizowane przez młodzież litewską. W marcu t.r. współpracujący ze S-m studenci Uniw. Kowieńskiego, Adam Dowgird i Anatol Paszkiewicz, z jego i Katelbacha aprobatą spoliczkowali redaktora humorystycznego czasopisma „Kuntaplis”, T. Tivytysa, za opublikowanie karykatury Piłsudskiego kornie schylonego przed A. Hitlerem. Na łamach „Kuriera Porannego” ogłosił m.in. artykuł pt. Z dziejów konspiracji polskiej w Kownie (1935 nr 172).
Po powrocie do Polski, od IV Kongresu LM (28 VII 1935) w Legionowie Morskim pełnił S. funkcję Inspektora Głównego LM (jako jedyny członek władz naczelnych wybrany przez aklamację). W listopadzie t.r. podczas zjazdu konstytucyjnego w Warszawie został obrany sekretarzem Tow. Pomocy Polonii Zagranicznej, powiązanego ze Światowym Związkiem Polaków z Zagranicy («Światpolem»); stanowisko to pełnił do r. 1939. Po podpisaniu deklaracji Frontu Młodej Lewicy Polskiej (FMLP) przez KG LM, Centralny Wydz. Młodzieży PPS i Zarząd Główny Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej (ZPMD, 27 IV 1936) wziął udział w ich wspólnym wystąpieniu w pochodzie 1-majowym w Warszawie. Uczestniczył potem w pertraktacjach o przystąpienie do FMLP Centralnego Związku Młodzieży Wiejskiej i Związku Młodzieży Ludowej. W listopadzie t.r. reprezentował LM na II Ogólnopolskim Kongresie ZPMD. W lipcu 1937 w imieniu młodolegionistów protestował przeciwko decyzji arcybp. krakowskiego Adama S. Sapiehy o przemieszczeniu trumny ze zwłokami Piłsudskiego. Jeszcze w lutym 1937 należał do zwolenników uchwały Rady Głównej LM o przystąpieniu do Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN). Rychło jednak, bo już w sierpniu t.r., doszło do zerwania LM z OZN, gdy jego kierownictwo zdecydowało się swą organizację młodzieżową oprzeć m.in. na kadrach skrajnie prawicowego Obozu Narodowo-Radykalnego «Falanga». Na przełomie września i października t.r. współorganizował w Warszawie (m.in. wraz z Zapasiewiczem i działaczami ZPMD) młodzieżowy Związek Lewicy Patriotycznej, zbliżony ideowo do tworzonych wówczas Klubów Demokratycznych.
Najpóźniej od początku 1938 był S. oddelegowany przez Drymmera do pracy propagandowej na Zaolziu w Czechosłowacji. Redagował „Dziennik Polski” ukazujący się w Czeskim Cieszynie oraz przesyłał stamtąd korespondencję do „Kuriera Porannego” na temat sytuacji politycznej Czechosłowacji, położenia Polaków na Zaolziu i stosunków polsko-czeskich. Dla działaczy polskich z tego terenu zorganizował w Zakopanem (28–30 VI) szkolenie w zakresie pracy jawnej i konspiracyjnej. Z racji tych obowiązków na V Kongresie LM (15 V 1938) w Krakowie nie przyjął ponownego wyboru na funkcję Inspektora Głównego. Od tego czasu działał jedynie w Kole Seniorów LM. W przededniu konferencji monachijskiej, w sierpniu t.r., podczas inspirowanych z Polski wystąpień ludności polskiej Zaolzia przeciw władzom czeskim, kierował radiostacją wzywającą do powstania zbrojnego. Swe obserwacje z tych wydarzeń pt. Powstanie za Olzą. Wyjątki z pamiętnika zamieścił w „Kurierze Porannym” (1939 nr 36–44, 46–48, 50–53, 55, 57–62, 64–66). Dn. 8 XII 1938 otworzył S. zjazd kilku młodzieżowych organizacji piłsudczykowskich, przede wszystkim LM i ZPMD (prawicy), na którym nastąpiło ich zjednoczenie w Legion Młodzieży Polskiej, którego celem było zwalczanie wśród młodzieży wpływów OZN.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu i październiku 1939, przebywał S. na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Po powrocie do Warszawy należał do grona pierwszych organizatorów podziemia antyhitlerowskiego. Był czynny w organizacji Służba Zwycięstwu Polski oraz wszedł do komitetu skupiającego młodych działaczy politycznych (m.in. Jana Hoppego, Józefa Winiewicza, Włodzimierza Bociańskiego), głoszących program współpracy ponad przedwojennymi podziałami partyjnymi. W listopadzie t.r. Gestapo aresztowało S-ego i osadziło w więzieniu na Pawiaku. Wg relacji Wacława Zagórskiego wydać go miał Józef Muraszko vel Leonardi, dawny współpracownik kontrwywiadu granicznego Korpusu Ochrony Pogranicza, zastrzelony za to przez podziemie polskie. Dn. 20 lub 21 VI 1940 zginął S. rozstrzelany w masowej egzekucji w Palmirach. Pośmiertnie odznaczony został Krzyżem Walecznych rozkazem Komendanta Głównego ZWZ, gen. Stefana Roweckiego z 11 XI 1941.
Nie udało się ustalić, czy S. założył rodzinę. Na Pawiaku więziony był jego brat Ryszard Henryk (również rozstrzelany w czerwcu 1940).
Fot.: „Państwo Pracy” R. 2: 1933 nr 15 s. 1; – Pilch A., Prasa studencka w Polsce 1918–1939, Zarys historyczny. Bibliografia, Kr. 1990; – Pułaski, Kronika, II; – Cisek J., Kalendarium działalności Józefa Piłsudskiego, Nowy Jork 1992; Kunert A. K., Rzeczpospolita walcząca, styczeń – grudzień 1940, Kalendarium, W. 1997 s. 230; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; – Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; Długajczyk E., Tajny front na granicy cieszyńskiej. Wywiad i dywersja w l. 1919–1939, Kat. 1993; Jackiewicz M., Polskie życie kulturalne w Republice Litewskiej 1919–1940, Olsztyn 1997; Knopek J., Polacy w Grecji. Historia i współczesność, Bydgoszcz 1997; Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, W. 1997; Makowski B., Litwini w Polsce 1920–1939, W. 1986; Micewski A., W cieniu marszałka Piłsudskiego, W. 1969; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971; Olek A., Legion Młodych – Związek Pracy dla Państwa 1930–1938, Kr. 1995, mszp. w zbiorach Inst. Historii UJ, s. 16, 18, 41, 46–9, 78, 104–7, 114, 119–21, 143–9, 161, 183–4, 195–8, 206–17; Palmiry 1940–1941, Oprac. W. Bartoszewski, W. [b.r.w.] s. 10 (dot. brata S-ego, Ryszarda); Pilch A., „Rzeczpospolita akademicka”. Studenci i polityka 1918–1933, Kr. 1997; Toruńczyk R., Kazetemowcy a Front Młodej Lewicy Polskiej, „Pokolenia” R. 6: 1968 nr 1; W Krakowie przy Studenckiej. Księga pamiątkowa wydana z okazji jubileuszu 130-lecia V Liceum Ogólnokształcącego im. A. Witkowskiego w Krakowie 1871–2001, Red. G. Małachowski, Kr. 2001 s. 471; Zet w walce o niepodległość i budowę państwa, W. 1996 (mylnie jako Lech i Leon Stachurski); Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej w okresie II Rzeczypospolitej i II wojny światowej, Red. J. Pietrusza, Kr. 1998; – Spisok dvorjan, vnesennych v rodoslovnuju knigu podol’skoj gubernii, Kamenec-Podol’sk 1913 (Stachorski, dot. ojca S-ego); – Arch. Ruchu Robotniczego, W. 1981 VI (przedruk. relacji W. Zagórskiego); Drymmer W. T., W służbie Polsce, W. 1998; Hoppe J., Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972; Katelbach T., Najmłodsi bezkompromisowi, mszp. w posiadaniu S. Cenckiewicza, s. 2–3; tenże, Spowiedź pokolenia, Lippstadt 1948 s. 196; tenże, W laudańskich okolicach, mszp. w posiadaniu S. Cenckiewicza, s. 1–8; tenże, Wspomnienie o Stanisławie Westfalu, „Wiadomości” 1969 nr z 14 VI; Lepecki M., Pamiętnik adiutanta marszałka Piłsudskiego, Oprac. A. Garlicki, W. 1987; Lerski J., Emisariusz „Jur”, W. 1989; Listy Juliusza Osterwy, [Oprac.] E. Osterwianka, Wstęp J. Zawieyski, W. 1968; Materiały do historii Klubów Demokratycznych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937–1939, Oprac. L. Chajn, W. 1964 I–II; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1972 s. 558; W kraju i na emigracji. Materiały z londyńskiego archiwum ministra prof. Stanisława Kota (1939–1943), Oprac. J. Gmitruk, Z. Hemmerling, J. Sałkowski, W. 1989; Zagórski W., [List do redakcji], „Wiadomości” 1956 nr z 2 II; – AAN: MSZ, sygn. 6078, Akta Aleksandra Prystora, sygn. 170 k. 1–11a; B. Narod.: sygn. akc. 12710 k. 421, 470 (B. Paszkiewicz, Pod znakiem «Omegi»); IBL PAN: Kartoteka bibliogr. (A. Bara); – Mater. Red. PSB: Uzupełnienia Sławomira Cenckiewicza z W. na temat okresu litewskiego działalności S-ego; – Pismo Dyrekcji Arch. Uniw. Warsz. z 18 II 2002 w posiadaniu autora; – Informacja telefoniczna Sekretariatu Rektora Politechn. Warsz. z 26 III 2002.
Bibliogr. dot. Mariana Stachórskiego: Zubov N., F. J. Deržinskij. Biografia, Moskva 1963 s. 60; – „Z pola walki” R. 1: 1958 s. 1232, R. 18: 1975 s. 827, 1068, R. 19: 1976 s. 309; – Arch. Ruchu Robotniczego, W. 1976 III, W. 1981 VI.
Andrzej Pilch